कसैलाई छुँदा करेन्ट लागे जस्तो अनुभव : किन हुन्छ यस्तो ? यसबाट कसरी बच्ने ?

काठमाडौँ । साथीभाइसँग हात मिलाउँदा होस् वा झ्याल-ढोकाको चुकुल समाउँदा, तपाईंले कहिलेकाहीँ झट्ट करेन्ट लागेको जस्तो महसुस गर्नुभएको होला । यस्तो घटनाले तपाईंलाई छक्क पारेको, हाँसो उठाएको वा के भयो भनेर अलमलमा पारेको हुन सक्छ । यद्यपि यस्तो झट्काले खासै हानि त गर्दैन, तर एक्कासि हुँदा सातो गए जस्तो लाग्छ । आखिर यस्तो किन हुन्छ त ?

यसको पछाडि एउटा रमाइलो वैज्ञानिक तथ्य लुकेको छ । यसलाई विज्ञानको भाषामा 'स्थिर बिजुली' वा 'स्टाटिक इलेक्ट्रिसिटी' (Static Electricity) भनिन्छ । र, यो हामीले सोचेभन्दा निकै सामान्य प्रक्रिया हो । आज हामी यो बिजुली कसरी बन्छ, यसबाट बच्न के गर्ने र हाम्रो दैनिकीमा यसको असरबारे चर्चा गर्दैछौँ:

स्थिर बिजुली अर्थात् स्टाटिक इलेक्ट्रिसिटी के हो ?

स्थिर बिजुली अर्थात् स्टाटिक इलेक्ट्रिसिटी भनेको कुनै वस्तु वा तपाईँको शरीरको सतहमा जम्मा भएको विद्युतीय चार्ज हो । यो सामान्यतया दुई फरक सामग्रीहरू एकसाथ घर्षण हुँदा उत्पन्न हुन्छ । उदाहरणका लागि, जब तपाईँ मोजा लगाएर कार्पेटमा हिँड्नुहुन्छ, तपाईँको शरीरले कार्पेटबाट अतिरिक्त इलेक्ट्रोनहरू लिन्छ । यी साना कणहरू बिजुली बन्ने चीजहरू मध्ये एक हुन् ।

स्थिर बिजुली, जसलाई इलेक्ट्रोस्ट्याटिक्स पनि भनिन्छ । जुन वस्तुको सतहमा विद्युतीय चार्जको सञ्चय हो । यो चार्ज धनात्मक वा ऋणात्मक हुन सक्छ । यो तब हुन्छ, जब कुनै सामग्रीको परमाणुले इलेक्ट्रोनहरू प्राप्त गर्छ वा गुमाउँछ ।

जब तपाईँ अर्को व्यक्ति वा धातुको वस्तु छुनुहुन्छ, तपाईँको शरीरबाट अतिरिक्त चार्ज तिनीहरूमा तुरुन्तै स्थानान्तरण हुन्छ । यो द्रुत किसिमको ट्रान्सफरणले तपाईँलाई सानो विद्युतीय झट्का वा करेन्ट लागेको महसुस गराउँछ ।

जाडो वा सुख्खा मौसममा किन धेरै हुन्छ ?

तपाईँले याद गर्नुभएको हुनुपर्छ, जाडो मौसममा वा सुख्खा भएको बेला स्टाटिक झट्काहरू धेरै पटक लाग्ने गर्छन् । यसो हुनुको कारण जाडोको हावा गर्मीको भन्दा सुक्खा हुन्छ । लामो समयको खडेरीले पनि यस्तो अवस्था निम्त्याउन सक्छ । हावामा भएको आर्द्रताले तपाईँको शरीरबाट चार्जलाई लिएर गइरहेको हुन्छ । यदि हावा सुक्खा छ भने, यस्तो चार्ज लैजान सक्दैन, त्यसैले यो जम्मा भएर बसेको हुन्छ।

जाडोमा हावा सुक्खा हुन्छ, र हाम्रो छालाको सतहमा इलेक्ट्रोनहरू सजिलै बन्छन् । गर्मीमा हावाको आर्द्रताले नकारात्मक इलेक्ट्रोनहरूलाई पुछेर लैजान्छ र हामीले विद्युतीय चार्ज शायदै महसुस गर्छौँ ।

जाडोमा भित्र प्रयोग गरिने हिटरहरूले हावालाई अझ सुक्खा बनाउँछ, जसले स्टाटिक इलेक्ट्रिसिटीको सम्भावना बढाउँछ । त्यसैले चिसो हुँदा तपाईँले धेरै झट्काहरू महसुस गर्नुहुन्छ ।

के यस्तो विद्युतीय झट्का हानिकारक हुन्छ ?

ती साना स्थिर झट्काहरूले तपाईँको स्वास्थ्यमा हानि गर्दैनन् । तिनीहरूले तपाईँलाई असहज वा चकित पार्न त सक्छन् । तर धेरैजसो मानिसहरूका लागि यस्तो झट्का पूर्णतः सुरक्षित नै मानिन्छ । स्थिर झट्कामा ऊर्जा न्यूनतम हुन्छ, जुन क्षणिक रूपमा असहजता उत्पन्न गर्न मात्र पर्याप्त हुन्छ ।

तर केही अवस्थामा, जस्तै ज्वलनशील पदार्थ वा संवेदनशील विद्युतीय सामग्रीको नजिक भएको बखत भने यस्तो झट्का खतरनाक हुन सक्छ । त्यसकारण ग्यास स्टेसन वा कम्प्युटर चिप उत्पादन जस्ता कम्पनीहरू यसबाट बच्ने हर सम्भव प्रयास गरिरहेका हुन्छन् ।

यस्तो झट्काबाट बच्न सक्नुहुन्छ ?

यदि तपाईँलाई स्थिर झट्काहरू असहज लाग्छन् भने, निम्न तरिका अपनाएर त्यसलाई कम गर्न सक्नु हुन्छ ।

आफ्नो छालालाई मोइस्चराइज गर्नुहोस्: सुक्खा छालामा धेरै स्थिर चार्ज हुन्छ । त्यसैले बारम्बार लोसन प्रयोग गर्नुहोस्।

ह्युमिडिफायर प्रयोग गर्नुहोस्: हावामा भएको आर्द्रताले स्थिर बिजुलीलाई डिस्चार्ज गर्छ । यस्तोमा ह्युमिडिफायर प्रयोग गर्दा वातावरणमा आर्द्रताको उपयुक्त स्तर कायम हुन्छ र स्थिर बिजुलीको सञ्चय कम गर्न र हावामा बिजुलीको प्रवाहलाई सहज बनाउन मद्दत गर्दछ ।

सिन्थेटिक कपडाहरू नलाउनुहोस्: ऊन वा पोलिस्टरको साटो कपास जस्ता प्राकृतिक कपडाहरू लगाउनुहोस् ।

खाली खुट्टा हिँड्नुहोस्: भुइँ वा घाँस जस्ता प्राकृतिक सतहहरूमा खाली खुट्टा हिँड्दा स्थिर बिजुलीलाई डिस्चार्ज गर्न मद्दत गर्दछ ।

कसैलाई छुँदा तपाईँले महसुस गर्ने झिनो विद्युतीय झट्का साधारणतया स्थिर बिजुली हो, जुन जम्मा भएको विद्युतीय चार्जको हानी रहित र प्राकृतिक परिणाम हो । यो सुक्खा अवस्थामा र केही सामग्रीहरूसँग धेरै हुन्छ । तर केही सजिला तरिका अपनाएर, तपाईँ यसलाई कुरा कम गर्न सक्नुहुन्छ ।