नेपालमा जिरा खेती शून्यप्राय : बर्सेनि ३ अर्ब बराबरको जिरा आयात

काठमाडौं । नेपाली भान्सामा जिरा अत्यावश्यक मसलाका रूपमा प्रयोग हुन्छ। यसको सुगन्ध, हल्का पिरो स्वाद र औषधीय गुणका कारण दाल, तरकारीदेखि अचार र माछा–मासुसम्म जिराले छुट्टै स्वाद दिन्छ। एन्टिअक्सिडेन्ट र पाचन क्षमता बढाउने गुणले पनि जिरालाई घर–घरमा अपरिहार्य बनाएको छ।

तर नेपाली भान्सामा दैनिक प्रयोग हुने जिरा नेपालमै उत्पादन हुन्छ कि हुँदैन भन्ने प्रश्न उठाउँदा, भन्सार तथ्यांकले स्पष्ट देखाउँछ कि नेपालले प्रयोग गर्ने लगभग सबै जिरा भारतबाट आयात गर्छ। नेपालको जिरा उत्पादन साह्रै न्यून छ र व्यावसायिक उत्पादनको तथ्यांक नै छैन। नेपालमा जिरा खेती शून्यप्रायः रहने कारण यसका लागि आवश्यक वैज्ञानिक अनुसन्धान र उपयुक्त जात विकासमा ध्यान नदिइनु हो।

भन्सार विभागका अनुसार नेपालले हरेक वर्ष करिब ३ अर्ब रुपैयाँ बराबरको जिरा आयात गर्छ। चालु आर्थिक वर्ष २०८२/८३ को पहिलो चार महिनामै १ अर्ब ९९ लाख रुपैयाँ बराबरको २५ लाख ३६ हजार किलो जिरा भारतलगायत केही देशबाट भित्रिएको छ। यसअघि पनि नेपालले वर्षैभरि ७–११ हजार टनसम्म जिरा आयात गर्दै आएको तथ्यांकले देखाउँछ। खुला सीमाका कारण यसभन्दा धेरै मात्रा अनौपचारिक रूपमा भित्रिने अनुमान पनि विशेषज्ञहरूले गर्छन्।

राष्ट्रिय आलु, तरकारी तथा मसला विकास केन्द्रका अनुसार नेपालमा जिरा खेती व्यावसायिक रूपमा कहिल्यै स्थापित हुन सकेको छैन। मोरङ र सुनसरीमा केही किसानले परीक्षणका रूपमा भारतीय बीउ प्रयोग गरेर जिरा लगाउन थालेका भए पनि त्यो उत्पादन अत्यन्त न्यून छ। नेपालमा अहिलेसम्म कुनै पनि जिरा जात दर्ता गरिएको छैन। करिब १५–२० वर्षअघि केही परीक्षण भएका भए पनि त्यसपछि अनुसन्धान रोकिएको छ।

बाली विज्ञ राम केसीका अनुसार जिरा नेपालमा नउत्पादन हुनुका कारणहरूमा वातावरणीय अनुकूलता अभाव, चिसो र ढुसी रोगको संवेदनशीलता, उपयुक्त जात विकासमा ध्यान नदिनु र वैज्ञानिक अध्ययन नहुनु प्रमुख छन्। उनले भारतको राजस्थानबाट ल्याइएका बिउको नेपालगञ्जमा गरिएको परीक्षणमा चिसो र ढुसी रोगका कारण बाली असफल भएको अनुभव सुनाएका छन्। जिरा खेतीका लागि माटोमा चिस्यान भए पनि वातावरण सुक्खा हुनुपर्छ, विशेषगरी फूल फुल्ने र दाना लाग्ने समयमा। यस्तो वातावरणीय सन्तुलन नेपालका अधिकांश क्षेत्रमा सहज नपाइने भएकाले उपयुक्त जात पहिचान र विकासमा वैज्ञानिक अनुसन्धान अत्यावश्यक देखिन्छ।

नार्कका प्रवक्ता भानुभक्त पोखरेलका अनुसार जिरामा कुनै विशेष अनुसन्धान कार्यक्रम सञ्चालन भइरहेको छैन। मसला बालीको अनुसन्धान कार्यक्रम भए पनि मुख्य ध्यान अदुवा र बेसारमा केन्द्रित छ। वैज्ञानिकहरूको अभाव र प्राथमिकतामा नपरेकाले जिरा अनुसन्धान ओझेलमा परेको उनी बताउँछन्। भविष्यमा आयात धेरै हुने बालीलाई प्राथमिकतामा राखेर अनुसन्धान विस्तार गर्ने योजना भने नार्कले बनाएको छ।

विश्वका प्रमुख जिरा उत्पादक देशमा भारत पहिलो स्थानमा छ, जसले विश्वको ७० प्रतिशतभन्दा बढी जिरा उत्पादन गर्छ। त्यसपछि सिरिया, टर्की, इरान र चीन महत्वपूर्ण उत्पादक छन्। भारतको सुक्खा र तातो हावापानी जिरा खेतीका लागि अत्यन्त उपयुक्त हुने भएकाले भारत नै विश्व बजारमा अग्रणी छ।

जिराको विश्व बजार पनि तीव्र गतिमा बढिरहेको छ। सन् २०२४ मा १ अर्ब ३० करोड डलर रहेको बजार २०३०–३३ सम्म २ अर्ब ५० करोड डलर नजिक पुग्ने अनुमान गरिएको छ। जिरामा पाइने क्युमिनल्डिहाइड, थाइमोक्विनोन र फ्लेभोनोइड्सजस्ता यौगिकका कारण एन्टिअक्सिडेन्ट, एन्टी–इन्फ्लेमेटरी र एन्टिमाइक्रोबियल गुण प्राप्त हुने भएकाले यसको माग विश्वभर बढ्दो छ। जिराले स्वास्थ्यलाई समर्थन गर्ने धेरै गुण भए पनि स्वास्थ्य विशेषज्ञहरूले यसलाई औषधिको पूर्ण विकल्प नभई पूरक तत्वका रूपमा मात्र प्रयोग गर्न सुझाव दिन्छन्।

नेपालले वर्षेनि अर्बौँ खर्च गरेर आयात गर्ने जिरालाई देशमै उत्पादन गर्न सकिने सम्भावना भए पनि अनुसन्धान, उपयुक्त बीउ विकास, परीक्षण खेती र सरकारी प्राथमिकता अभावकै कारण यो सम्भावना पूरा हुन सकेको छैन। यदि यस क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिएर वैज्ञानिक अनुसन्धान अघि बढाइयो भने नेपालले ठूलो परिमाणमा आयात प्रतिस्थापन गर्न सक्ने कृषि बालीका रूपमा जिरा स्थापित हुन सक्छ।